O - Johan Bleeker - SRON Netherlands Institute for Space Research

Johan Bleeker (1942): Pionier en koersbepaler van het ruimteonderzoek

Onderscheid
Belangrijkste bijdragen
Opmerkelijk
Links

Onderscheid

Prof. dr. J.A.M. (Johan) Bleeker is natuurkundig ingenieur en sterrenkundige en promoveert in 1971 bij Henk van de Hulst op een proefschrift over diffuse röntgenstraling van kosmische oorsprong. Zijn werkterrein is onlosmakelijk verbonden met de hoge energie astrofysica, en dus met verschijnselen waarbij röntgen- en gammastraling wordt uitgezonden. Van 1971 tot 1983 is hij verbonden aan de Werkgroep Kosmische Straling in Leiden – de laatste twee jaar als werkgroepleider. In 1983 wordt hij directeur van het Utrechtse Laboratorium voor Ruimteonderzoek, later van SRON dat ontstaat uit de laboratoria voor ruimteonderzoek in Groningen, Leiden en Utrecht. Hij blijft directeur tot 2003. Sinds 1985 is hij deeltijd hoogleraar ruimteonderzoek aan de Universiteit Utrecht. In 2007 wordt hij emeritus hoogleraar.

In deze loopbaan behoort hij tot de pioniers van het Nederlandse, én internationale ruimteonderzoek. Hij is betrokken bij de eerste projecten om kosmische straling te meten met behulp van ballonexperimenten, sondeerraketten en satellieten. Daarna speelt hij een cruciale rol bij het ontwikkelen en realiseren van een reeks van röntgensatellieten. Hiertoe behoren ESA’s EXOSAT-missie in 1983, het Italiaans/Nederlands project BeppoSAX in 1996, ESA’s XMM-Newton satelliet (1999) en NASA’s Chandra-satelliet (1999). Sindsdien is hij nauw betrokken bij de voorbereidingen van de nieuwste generatie röntgensatellieten.

In de internationale samenwerking biedt Johan Bleeker visie en perspectief. Hij is onder andere voorzitter van ESA’s Survey Committee waar onder zijn leiding het langjarige programma Horizon 2000 wordt samengesteld. In 1985 wordt dit programma goedgekeurd door de ministers van de ESA-lidstaten. Het programma loopt tot 2010 en wordt gevolgd door ESA’s Cosmic Vision. Horizon 2000onderscheidt zich door een strategische en flexibele programmering en dient later als voorbeeld voor visie-ontwikkeling binnen NASA en ESA.

Belangrijkste bijdragen

Tien jaar na de verschijning van Horizon 2000 wordt de vervolgvisie gepubliceerd onder de naam Horizon 2000 PLUS. Beide visies zijn gebaseerd op de mogelijkheden die de wetenschappers zelf zien en hebben beschreven in de vorm van voorstellen. Er worden maar liefst 110 missievoorstellen gedaan waar 2500 wetenschappers bij betrokken zijn. Via peer-review worden die voorstellen geselecteerd die het beste passen in de ESA strategie. Dankzij Horizon 2000 bereikt ESA een reeks van successen: de eerste scheervlucht op korte afstand van een komeet (Giotto bij komeet Halley in 1986), het Hipparcos–project waarmee zeer nauwkeurige positiegegevens werden verkregen van meer dan 120.000 sterren in de omgeving van de zon, de Ulysses-missie die via Jupiter in een baan over de polen van de zon is gekomen en volkomen nieuwe gegevens over onze ster heeft verzameld, en een 20% ESA deelname in het fascinerende Hubble-ruimtetelescoopproject.
{tooltip class=tooltip_50jaar}Lees meer: missies uit Horizon 2000{end-link}Het zonneobservatorium SOHO is nog steeds actief, en met de drie satellieten van de Cluster-missie wordt de structuur en dynamica van het aardmagnetisch veld ontrafeld. Het Inrared Space Observatory ISO) bouwt voort op de IRAS-missie en onderzoekt tal van infraroodbronnen in detail. Ook de Huygenssonde van ESA die, meeliftend aan boord van NASA’s Cassini-toestel, succesvol landt op de methaanijsvlakten van de Saturnusmaan Titan, vindt zijn oorsprong in Horizon 2000. Verschillende missies uit Horizon 2000 zijn nog steeds actief, zoals ESA’s XMM-Newton en INTEGRAL voor onderzoek in röntgenstraling en gammastraling, en natuurlijk ESA’s Herschel-telescoop met onder andere aan boord het HIFI-instrument dat onder leiding van SRON is gebouwd. Ook ESA’s Planck-missie, waarmee wordt gekeken naar de aller vroegste stadia in de ontwikkeling van het heelal, komt voort uit Horizon 2000.
Verder is ESA’s Rosetta-missie onderweg naar komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko, aankomst 2014. Ook aanstaande missies als GAIA (opvolger van Hipparcos) en Bepi-Comombo, een kunstmaan rond Mercurius, vinden hun oorsprong in Horizon 2000 (PLUS).{end-tooltip}

Het succes van dit alles is mede te danken aan de brede steun uit de wetenschappelijke wereld die daardoor langdurig steun aan het onderzoek blijft verlenen met het beschikbaar stellen van getalenteerde wetenschappers die zich met passie storten op het onderzoek. Johan Bleeker is een van de eersten die deze succesfactor onderkent en in praktijk brengt.

Voor het Nederlandse ruimteonderzoek is hij daarmee een icoon geworden, ook al omdat hij, net als zijn leermeester Henk van de Hulst, doorziet dat je als wetenschapper in kernrollen mee kan doen met aansprekende ruimtemissies, als je óók in staat bent om feitelijke bijdragen te leveren. Zoals via state-of-the-art röntgentralies, afbeeldende systemen of detectoren. Dat levert Nederland als enige ‘klein land’ vooraanstaande Principal Investigator posities op bij zowel ESA’s XMM-Newton als NASA’s Chandra-satelliet. Johan Bleeker legde hiervoor mede de basis, en zo ook voor de rol van SRON in ESA’s Herschel-satelliet voor submillimeteronderzoek.

Opmerkelijk

Een van de eerste ruimteprojecten waar Johan Bleeker mee te maken krijgt is het voorstel van de Leids/Delftse onderzoeksgroep om een elektronendetector te plaatsen aan boord van NASA’s OGO-5 satelliet (Orbiting Geophysical Observatory). Vooral dankzij de internationale faam van Henk van de Hulst en Jan Oort accepteren de Amerikanen het voorstel. De detector richt zich op elektronen met een energie van enkele miljarden elektronvolt maar de technologie is dan nog eigenlijk niet bewezen. Het instrument is eerder klaar dan de satelliet en van de extra tijd wordt gebruikgemaakt om tests uit te voeren vanuit een gondel die hangt aan een stratosferische ballon. Het concept werkt. Maar zou het ook in de ruimte werken? Het geheel maakte gebruik van de allereerste integrated circuits via twee flip-flopschakelaars. In die dagen een enorme gok die … goed uitpakte. Johan Bleeker herinnert zich dat het hele project destijds 1 miljoen gulden (450.000 euro) kostte, een fortuin in die tijd. Maar geld krijgen uit Den Haag was toen eenvoudig; een document van 25 bladzijden blijkt genoeg om de hoge ambtenaren te overtuigen. Hoe anders is dat alles vandaag de dag…

Johan Bleeker maakt deel uit van verschillende adviescommissies. Zo is hij jurylid geweest voor de toekenning van de NWO-Spinozalaureaten. Buiten de directe vakwereld is hij verder actief in de zogeheten outreach of popularisatie. Zoals via het docentschap voor HOVO (Hoger Onderwijs Voor Ouderen) en tal van populair wetenschappelijke artikelen. In 2002 behaagde het Hare Majesteit de Koningin om Johan Bleeker te benoemen tot Commandeur in de orde van de Nederlandse Leeuw.