De open dag in het kader van de Wetenschapsdagen is succesvol verlopen. Met 240 enthousiaste bezoekers kunnen we spreken van een zeer geslaagde open dag.

Van de 240 bezoekers van de Open Dag op 19 oktober hebben er 78 de spacequiz ingezonden. Daarvan hadden 5 inzenders alle antwoorden goed. Onder hen is de hoofdprijs verloot: een exemplaar van het boek ‘Ruimteonderzoek: de horizon voorbij’. De hoofdprijs is gegaan naar: Judith Kuipers en Arno Leenen. Van harte gefeliciteerd!

De antwoorden van de Spacequiz:

1.Hoeveel banen beschreef de Skylark-raket rond de aarde?
a. één
b. geen
c. 210

Antwoord b. De Skylark is een zogenaamde sondeerraket. Dat wil zeggen dat de raket recht omhoog wordt gelanceerd, een hoogte bereikt van zo’n 250 km, en dan weer terugvalt. Er wordt dus geen baan om de aarde bereikt.

2.Waarom worden met ruimteonderzoekinstrumenten spectra gemeten?
a. Het is een technische uitdaging om dergelijke instrumenten te bouwen
b. Spectra leveren prachtig gekleurde plaatjes op
c. Een spectrum levert een schat aan informatie over het waargenomen object

Antwoord c. Alle instrumenten die bij SRON gebouwd worden leveren technische uitdagingen. Soms zelf meer dan we zelf willen. En plaatjes met spectra zijn soms ook best mooi om naar te kijken. Maar het belangrijkste is dat je uit spectra kunt leren welke stoffen er in de aardse atmosfeer zitten, of in de ster atmosfeer of in interstellaire wolken. Je kunt zelfs meten hoe snel interstellaire wolken bewegen of hoe snel een steratmosfeer rond de ster draait. Dus anders dan met gewone plaatjes leren spectra ons veel meer over wat er precies gebeurt, en helpen spectra ons om processen beter te begrijpen.

3.Waaraan kun je een zwart gat herkennen?
a. Het is zwart
b. Aan de omgeving
c. Een zwart gat verraadt zich nooit

Antwoord b. Een zwart gat is een ster die zo zwaar is dat zijn zwaartekrachtsveld zelf het licht niet meer laat ontsnappen. Een zwart gat zendt dus geen licht uit. Vandaar de naam. Maar, op ruime afstand van een zwart gat kan licht nog wel ontsnappen. En hieraan kan een zwart gat herkend worden. Wat er gebeurt, is dat op grote afstand materie door het zwarte gat wordt aangetrokken. Deze materie valt naar het zwarte gat en wordt door dit proces tot miljoenen graden opgewarmd. Hierdoor gaat het Röntgen straling uitzenden dat bijvoorbeeld door de SRON-apparatuur in de XMM-Newton satelliet wordt waargenomen.

4. Waarom is de ozonlaag belangrijk?
a. Omdat deze ons beschermt tegen schadelijke UV straling.
b. Omdat deze ons beschermt tegen schadelijke radioactiviteit.
c. Omdat een ozongat leidt tot verhoogde productie van CO2 en daarmee een versterking van het broeikast effect.

Antwoord a. Zonlicht bestaat naast zichtbaar licht ook uit Ultra Violet (UV) licht. Dit licht heeft een kortere golflengte dan zichtbaar licht. UV licht heeft de eigenschap dat het DNA kapot kan maken en daarmee bijvoorbeeld huidkanker kan veroorzaken. Ozon dat op zo’n 25 km hoogte in de atmosfeer zit absorbeert het UV licht en zorgt er dus voor dat de schadelijke UV straling niet op de grond komt. Radioactiviteit uit de ruimte wordt ook door de atmosfeer tegengehouden, maar niet specifiek door ozon. Het ozongat boven de polen heeft natuurlijk niets met de CO2 productie te maken. Andersom is er wel een verband: Door een versterkt broeikaseffect koelt de stratosfeer af (onder de CO2 deken warmer, erboven kouder) waardoor ozon afbraak versneld wordt.

5. Wat is het belangrijkste broeikasgas in de aardse atmosfeer:
a. CO2 dat door de uitstoot van de mens steeds meer toeneemt.
b. Methaan dat door uitstoot van industrie en rijstbouw relatief nog sneller toeneemt dan CO2.
c. Waterdamp dat van nature altijd al aanwezig is in de atmosfeer.

Antwoord c. Waterdamp is absoluut het belangrijkste broeikasgas. Zonder waterdamp zouden we in een hele koude ijstijd verkeren. CO2 is het belangrijkste gas voor het door menselijke activiteiten versterkte broeikaseffect. Methaan is per molecuul het sterkste broeikasgas, maar gelukkig zit er niet zoveel mehaan in de atmosfeer. Het Kyoto protocol beoogt regeringen aan te zetten hun burgers minder CO2 te laten uitstoten, bijvoorbeeld door het verminderen van het energieverbruik. Methaan is een broeikasgas dat ook bijdraagt aan het versterkte broeikaseffect. Hoewel de concentratie van methaan in de atmosfeer sneller toeneemt dan die van CO2 is beperking van de methaan uitstoot wat makkelijker dan beperking van de CO2 uitstoot.

6. Envisat is gelanceerd in een 800 kilometer hoge baan over beide polen van de aarde. Waarom?
a. Omdat ENVISAT te zwaar is om in een hogere baan gelanceerd te worden.
b. Omdat je vanuit deze baan in drie dagen tijd de hele aarde kunt bekijken.
c. Als ENVISAT boven de evenaar in Afrika zou hangen zou de satelliet te warm worden.

Antwoord b. ESA’s aardobservatie satelliet ENVISAT kan vanuit zijn polaire baan in drie dagen ieder plekje op aarde zien en bestuderen. Ideaal dus om kaarten te maken van bijvoorbeeld de stratosferische ozon verdeling (met bijvoorbeeld het ozongat boven de zuidpool). Een satelliet wordt altijd ontworpen voor een bepaalde baan en een bepaalde raket. Een goede satelliet is dus nooit te zwaar en wordt dus nooit te warm. Anders zouden we de satelliet wel lichter gemaakt hebben (of een sterkere raket hebben gekozen) of een beter koelsysteem hebben ontworpen.

7. Röntgenstraling speelt al jaren een grote rol in de activiteiten van SRON omdat:
a. je bij Röntgen golflengtes het beste door de aardatmosfeer kunt kijken
b. je hete gassen in de troposfeer van de aarde kunt bestuderen (broeikaseffect)
c. je vooraanstaand onderzoek in de hoge-energie astrofysica kunt bedrijven

Antwoord c. Een voorbeeld is al gegeven bij vraag 3: Met röntgenstraling kun je zwarte gaten bestuderen. En een heleboel andere astrofysische processen waarbij het studieobject miljoenen graden heet wordt; vandaar de naam hoge-energie astrofysica. Gelukkig is de aardse atmosfeer niet zo heet, zelfs niet met het broeikaseffect. En de aardse atmosfeer is juist niet doorzichtig voor röntgenstraling. De atmosfeer beschermt ons dus van die straling (zie ook vraag 4), maar zorgt er ook voor dat als we sterrenkundig onderzoek willen doen met röntgenstraling we dat met satellieten buiten de aardse atmosfeer moeten doen.

8. Er wordt gebruik gemaakt van satellieten voor sterrenkundig onderzoek, omdat:
a. je zo dichter bij de sterren en sterrenstelsels kunt komen
b. je zo geen last hebt van de aardatmosfeer
c. je zo weersatellieten optimaal benut door extra instrumenten te plaatsen

Antwoord b. De aardse atmosfeer houdt een heleboel schadelijke straling tegen. Maar die schadelijke straling is vaak wel erg interessant voor sterrenkundigen. Ook als we infrarode straling (‘warmte straling’) willen meten moeten we buiten de dampkring zijn omdat deze zelf ook warmtestraling uitzendt. Zelfs voor zichtbaar licht is het goed om met satellieten te meten omdat de atmosfeer altijd onrustig is. Door deze onrust in de lucht staat elk sterretje dan ook te twinkelen. Leuk voor de romanticus, maar niet voor de sterrenkundige. De Hubble ruimtetelescoop heeft geen last van die twinkeling en kan daarom hele scherpe plaatjes maken. Sterren staan meer dan een miljoen-miljard kilometer ver weg, behalve onze eigen ster, de zon. De verste satelliet-telescopen staan slechts 1.5 miljoen kilometer van de aarde. Dat is dus verwaarloosbaar t.o.v. de afstand naar sterren. Soms worden op weersatellieten andere instrumenten geplaatst, maar dit is slechts een uitzondering. Bovendien zijn sterrenkundige satellieten bijna altijd groter dan weersatellieten en vliegen ze in een andere baan om de aarde.

9. De stofvrije kamer wordt onder ander stofvrij gehouden door:
a. extra goed te stofzuigen (2 keer per week)
b. de ventilatielucht goed te filteren
c. regelmatig de ramen eens goed open te zetten

Antwoord b. Door het openzetten van deuren en ramen zou de stofvrije kamer totaal vervuilen. Frisse buitenlucht is misschien wel fris, maar absoluut niet stofvrij! En de stofvrije kamers worden wel schoongemaakt, maar dat is niet om ze stofvrij te krijgen. Het stof wordt verwijderd door de lucht af te zuigen, door enorme stoffilters te pompen en vervolgens weer de stofvrije kamer in te blazen. De schone lucht wordt vanuit roosters in het plafond de kamer ingelaten en de ‘vuile’ lucht wordt door de vloer afgezogen.

10. Het heelal wordt wel een kosmische schuimtaart genoemd omdat:
a. clusters van sterrenstelsels in het heelal eruit zien als verzamelingen vliegende taarten in de ruimte
b. de Melkweg met zijn sterrenpracht op een taart met kaarsjes lijkt
c. de verdeling van materie in het heelal "losgeweven" is en daardoor "luchtig" als schuim

Antwoord c. Als je een driedimensionale kaart van alle materie (sterren, stelsels en clusters van stelsels) in het heelal zou maken dan blijkt dat er ruimtes zijn waar relatief weinig materie is, met daaromheen plaatsen met relatief veel materie. Het lijkt een beetje op het schuim van een afwassopje. Als je ‘s avonds naar de sterrenhemel kijkt zie je allerlei sterren en sterrenbeelden. Met wat fantasie is daar van alles in te zien, maar vliegende taarten ????? Met kaarsjes erop ????