De röntgentelescoop XRISM is in de vroege ochtend van 7 september gelanceerd aan boord van een JAXA H-IIA raket vanaf Tanegashima Space Center in Japan. Het Nederlandse ruimteonderzoeksinstituut SRON is onderdeel van het consortium en heeft het filterwiel met kalibratiesysteem ontwikkeld.  

In 2016 gaf de Japanse röntgentelescoop Hitomi ons een glimp van het hete heelal voordat een defect controlesysteem al na enkele weken een einde maakte aan de missie. Sindsdien kijken astronomen reikhalzend uit naar de lancering van zijn opvolger—de X-Ray Imaging and Spectroscopy Mission (XRISM). Tijdens de ontwikkeling heeft de Japanse ruimtevaartorganisatie JAXA opnieuw samengewerkt met NASA en ESA, waarbij SRON wederom samen met de universiteit van Genève het filterwiel met kalibratiesysteem heeft geleverd.

XRISM is ontworpen met dezelfde wetenschappelijke vragen in het achterhoofd als Hitomi. Hoe zijn clusters van sterrenstelsels gevormd? Hoe ziet hun structuur eruit? De telescoop kijkt naar het hete gas binnen een cluster; het intracluster medium (ICM). Want hoewel we met telescopen zoals Hubble en James Webb vooral sterrenstelsels zien, neemt het ICM het overgrote deel van de massa van het cluster voor zijn rekening. Vanwege de hoge temperatuur is het het beste te zien via röntgenstraling. Verder bekijkt XRISM ook andere hoogenergetische processen, zoals supernovae en superzware zwarte gaten die krachtige jets uitstralen. Het Resolve-instrument meet de energie van röntgenstraling zo nauwkeurig (5-7 eV op 0.3-12 keV) dat astronomen met ongekende precisie snelheden kunnen berekenen van materie die daarbij wordt uitgestoten. Dat geeft ze een uniek inzicht in de stroom van materie door sterrenstelsels, in het ICM en weer terug. 

De Nederlandse bijdrage aan XRISM bestaat uit het filterwiel voor Resolve. Dit draait verschillende filters voor de camera, zodat astronomen de helderheid en golflengte van de inkomende straling naar wens kunnen wegfilteren. Zo zullen ze het Molybdeen grijsfilter gebruiken als een ster of zwart gat meer röntgenstraling afgeeft dan de detector kan uitlezen en kiezen ze het Berillium- of Polyimide-aluminium-filter om bepaalde golflengtes te blokkeren. Een licht-radioactief ijzer-55 bron zit in het filterwiel ter kalibratie van de röntgencamera. Daarnaast heeft SRON, samen met het Nederlandse bedrijf Photonis, een röntgenbron ontwikkeld waaraan de detector continu geijkt wordt.

Nederlandse astronomen hebben als onderdeel van het consortium toegang tot de eerste data. Na die periode moeten alle Europese wetenschappers meedingen naar waarneemtijd in een open competitie.

De Nederlandse bijdrage is mogelijk gemaakt door extra fondsen van het Netherlands Space Office. 

Caption header image: Artist impression van XRISM. Credit: JAXA

Caption boven: Een deel van het SRON-team achter de ontwikkeling van het filterwiel en kalibratiebron voor het Resolve-instrument.

Caption rechts: Het filterwiel voor het Resolve-instrument.