an 5 tot 8 mei is het Koninklijk Instituut voor de Tropen in Amsterdam even het centrum van het heelal in haar meest onrustige vorm. Honderden ruimteonderzoekers uit binnen- en buitenland komen dan bijeen om onder het motto ?The Restless High-Energy Universe? de totaal vernieuwde aanblik op het heelal te bespreken, die de Italiaans/Nederlandse satelliet BeppoSAX opgeleverd heeft. En, toeval of niet, vermoedelijk halverwege deze week zal de inmiddels uitgeschakelde satelliet na zes baanbrekende werkzame jaren terugvallen in de atmosfeer en verbranden.
BeppoSAX werd op koninginnedag 1996 gelanceerd vanaf de lanceerbasis Cape Canaveral in Florida. Al snel ontpopte de rontgensatelliet zich als een ware ?gammaflitsenjager?. Gammaflitsen, kortstondige kosmische uitbarstingen van de hoogenergetische gammastraling, zijn sinds hun ontdekking door Amerikaanse spionagesatellieten dertig jaar lang een raadsel gebleven.
Dankzij de rontgengroothoekcamera’s van het Nederlands ruimteonderzoeksinstituut SRON aan boord van BeppoSAX kwam hier verandering in. Met ongekende snelheid konden deze camera’s de positie van een gammaflits aan de hemel bepalen. Door de positie onmiddellijk bekend te maken konden ook andere telescopen de nagloed van de flits (the smokin’ gun) bestuderen in het rontgen-, radio- of zelfs het zichtbaar licht. De flits die waargenomen werd in februari 1997 bracht wetenschappers een stuk dichter bij een verklaring voor de mysterieuze flitsen: de geboorte van een zwart gat bij de ineenstorting van een zware roterende ster. De explosie waar dat mee gepaard gaat is zo groot dat ze waarneembaar is tot in de verre uithoeken van het heelal. BeppoSAX heeft meer dan veertig van deze explosies gelokaliseerd, de meeste op afstanden tussen 5 en 12 miljard lichtjaar.
Heftig heelal De doorbraak rond de gammaflitsen was een van de belangrijkste wapenfeiten van BeppoSAX, maar zeker niet het enige. ?Hoe rustig een sterrenhemel er ook uit kan zien, BeppoSAX heeft ons nog eens getoond dat het in het heelal bekeken in rontgenstraling veel heftiger toegaat.?, zegt Ed van den Heuvel, professor aan de Universiteit van Amsterdam en organisator van de bijeenkomst. ?Tijdens het symposium zullen de ontdekkingen op basis van BeppoSAX-waarnemingen aan bod komen, maar ook de nieuwste resultaten van zijn opvolgers XMM-Newton, Chandra en Integral.?
BeppoSAX is sinds een jaar niet operationeel meer, maar draait nog wel in een baan om de aarde. Die cirkelvormige baan, nu nog op zo?n 250 kilometer boven het aardoppervlak, wordt geleidelijk lager door de – uiterst geringe – luchtweerstand op die hoogte. Naarmate de satelliet verder daalt neemt de luchtweerstand toe, waardoor de daling versnelt, totdat op 120 kilometer hoogte de ?terugkeerfase? begint. In een minuut of veertig verbrandt de satelliet boven de evenaar grotendeels in de atmosfeer.
Nederland heeft een deel van de ontwikkeling van het instrument gefinancierd en was verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het standregelsubsysteem, de zonnepanelen (Dutch Space), besturingselectronica (SPE), de sensoren (TNO TPD) en de eerder genoemde rontgengroothoekcamera?s (SRON). Het Nederlands Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR) was programmamanager van dit project. De astronomen van de Nederlandse Onderzoeksschool voor Astronomie (NOVA) en van SRON hadden een belangrijke rol bij de interpretatie van de BeppoSAX-waarnemingen.
